Сот сараптамасының қазіргі жай-күйі қалай?
Бұл мақалада талшықты материалдарды сот-сараптамалық зерттеудің проблемалық мəселелері, қарастырылып жатқан объектілерді сараптамалық зерттеудің қолданыстағы əдістерін жаңарту жəне дамыту, қазіргі заманғы талшықты материалдардың ассортименті мен технологиялық ерекшеліктері туралы анықтамалық-ақпараттық қорды толықтыру қажеттілігі қарастырылады.
Талшықты сипаттағы объектілерді сараптамалық зерттеу тәжірибесінің дамуы және қалыптасуы тергеу органдары мен соттардың қылмыстарды тергеуге деген қажеттіліктеріне байланысты болады. Кез келген қылмысты жасау кезінде қалдырылған іздердің талшықтарының микробөлшектерінде дәлелді ақпараттың болуына байланысты, бұл объектілер ерекше қызығушылық тудырады. А.Р. Шляхов, В.С. Митричев, А.И. Винберг, В. А. Пучков, Л.Н. Козлова, Т.М. Пучкова, Г. А. Сергаеваның көптеген теориялық зерттеулері бар, олар: талшықты материалдар мен олардан жасалған бұйымдарды, криминалистикалық сараптаманың ғылыми негіздерін, пәні мен міндеттерін, әдістеменің жалпы ережелерін, кешенді сараптамалық зерттеуді ұйымдастыруын, зерттеу нәтижелерінің мәні мен криминалистикалық бағалауын, сонымен қатар қорытындыларды тұжырымдауды анықтауға арналды. Әр түрлі санаттағы қылмыстық істерді тергеу тәжірибесінде кең таралған заттай айғақтардың арасынан талшықты материал объектілерін атап өтуге болады, өйткені олар дәлелдемелік ақпараттың бағалы көздері бола отырып, қылмыс жасау жағдайларына байланысты көптеген объектілердің өзара байланыста болу фактісін анықтауға мүмкіндік береді. Талшықты материалдың нақты объектілерінің немесе олардың қалдықтарының тексерілетін оқиғамен байланысы туралы куәландыратын нақты мән-жайларды арнайы ғылыми білім негізінде анықтау, талшықты материалдардың криминалистикалық сараптамасының мәні болып табылады. Негізін жеке талшықтар құрайтын талшықты материалдар мен олардан жасалған бұйымдар сараптама объектілері болып табылады. Талшықты материалдар мен олардан жасалған бұйымдардың түрлері өте көп. Оларға барлық тоқыма талшықтары мен техникалық мақсаттағы талшықтар, талшықтардан жасалған бұйымдарға: жіптер, иірілген жіп, маталар, трикотаж, киіз және т. б. жатады.
Осыған байланысты барлық талшықты материалдар мен бұйымдар әртүрлі негіздер бойынша белгілі бір түрде жіктелген. Тоқыма материалтану ғылымында ғылыми-техникалық, технологиялық және сауда классификациялары қолданылады. Талшықты материалдар мен олардан жасалған бұйымдардың криминалистік сараптамасында кластардың, түрлердің және объектілер топтарының бағыныштылығы сақталған жіктеу пайдаланылады. Осы классификацияға сәйкес, барлық талшықты материал объектілері кластарға, түрлерге және топтарға бөлінеді, ал талшықты сипаттағы объектілерінің түрлері мен топтарына қатаң анықтамалар беріледі. Қазіргі уақытта талшықты материалдардың сот-сараптамасы келесі міндеттерді шешеді:
1. Тоқыма талшықтары бөлшектерінің (бөліктерінің), жіптердің, маталардың, трикотаждардың және талшықты табиғаттың басқа да объектілерінің нақты түрін және топтық тиістілігін белгілеу.
2. Тасымалдаушы заттарда табылған тоқыма талшықтарының бөлшектерін (микробөлшектерін) және оның зерттелетін оқиғаның жағдайына (үдерісіне) сәйкестігін анықтау.
3. Өзара түйіспелі әрекет фактісін анықтау.
4. Киім заттарының немесе талшықты материалдың өзге де объектілерінің бастапқы түрін және нысаналы мақсатын белгілеу міндетін өртелген қалдықтар бойынша да анықтауға болады.
Осы міндеттерден өзге сараптаманы жүргізу үшін басқа да міндеттер қойылуы мүмкін: өндіру әдісі, тоқыма материалының немесе киімнің зақымдану себептері мен шарттары, нақты және жалпы шығу көзі. Өкінішке орай, талшықты материалдарға криминалистикалық сараптама жүргізу тәжірибесінде, мұндай сараптамалар сәйкестендіру болып саналады. Сондықтан, тергеу қызметкерлерінің тоқыма материалдарының микробөлшектерінің болуы арқылы сәйкестендіру мәселелерін шешуге бағдарлануы, сайып келгенде, мұндай сараптамалар негізінен жалпы (топтық) тиістілікті айқындайтындығына әкеледі. Жеке сәйкестендірумен салыстырғанда шешудің үлкен ықтималдығы заттық жағдай элементтерінің байланыстық өзара іс-қимыл фактісін анықтау міндетіне ие, өйткені ол байланыстық өзара іс-қимыл тетігі болып табылады. Талшықты материал объектілерін зерттеуді әдістемелік қамтамасыз етудің негізін қазіргі заманғы әдістер кешенін қолдана отырып, талшықтарды зерттеудің типтік әдістері құрайды. Олар: жарық микроскопиясы, химиялық талдау, пиролитикалық газ хроматографиясы және талшықтардың түрге жататындығын анықтау үшін элементорганикалық талдау; табиғатты, түс сипаттамаларын, талшық түзетін полимер класын, бояғыш класы мен маркасын анықтау үшін спектрофотометрия, колористикалық, химиялық, хроматографиялық, атомдық сіңіргіш талдаулар. Үлгілік әдістемелер негізінде барлық түрдегі боялған талшықтарды зерттеудің жалпы схемасы, сондай-ақ талшықтың әрбір түрі үшін және бояғыштардың әрбір сыныбы үшін тиісті әдістемелердің алгоритмдерін білдіретін жеке сызбалар әзірленген. Иірілген жіптер, жіптер, баулар, арқандар, трикотаж бұйымдары және олардан жасалған бұйымдар үшін сараптамалық зерттеу схемалары негізгі технологиялық белгілерді белгілеуге мүмкіндік беретін тоқыма материалтану әдістерін қолдануды қосымша қарастырады. Талшықты материалдардың сараптамасын әзірлеу барысында барлық объектілерге ортақ сараптамалық зерттеудің белгілі бір схемасы әзірленді. Ол мынадай зерттеу элементтерін қамтиды: – аспаптық әдістерді пайдалана отырып заттай дәлелдемелерді тексеру, бұл ретте бір мезгілде бөгде бөлшектердің анықталған қабаттарын оқшаулау тіркеледі; – объектіні кейінгі зерттеуге жарамды түрде бөлу; – талшықтардың, жіптердің, иірілген жіптердің, маталардың, талшықты материалдардан жасалған түрлі бұйымдардың жалпы белгілерін анықтау, зерттелетін объектілердің топтық белгілерін анықтау; – объектіні дараландыратын жеке белгілерді анықтау, – заттай дәлелдеу; – біртұтас тұтастық белгілерін анықтау; – зерттелетін объектілердің із қалыптастыру және із қабылдау қабілетін анықтау мақсатында іздің пайда болу механизмін зерттеу; – жалпы шығу көзінің белгілерін анықтау; – анықталған белгілерге криминалистикалық баға беру және қорытындыларды шығару. Сараптамалық зерттеу барысында анықталатын белгілер әртүрлі объектілерді – талшықты материалдарды, олардан жасалған бұйымдарды, жиынтықтар мен бұйымдар жиынтығын сипаттай алады. Сот сараптамасында объектінің жалпы және топтық тиесілігін белгілеуге ерекше назар аудару керек. Криминалистикада объектінің туыстық және топтық байланысын анықтауға ерекше назар аудару керек. Заттың, материалдың, заттың туыстық тиістілігін анықтау оларды жаратылыстану және техникалық ғылымдарда әзірленген алдын ала белгілі жіктеу топтарына жатқызуды көздейді. Бұл жағдайда объектілердің табиғатын, шығу тегін, мақсатын анықтау үшін физикалық, химиялық, биологиялық, материалтану зерттеулері жүргізіледі, олар, негізінен, ғылым мен техниканың тиісті салаларында жүргізілетін зерттеулерден ешқандай айырмашылығы жоқ. Топтық тиістілікті белгілеу жеке топқа біртекті заттарды бөлуді көздейді, бұл ретте мұндай бөлуге олардың өмір сүруінің кейбір жалпы шарттары негіз болады. Осы себептен объектілердің белгілі бір топтарының өмір сүру ерекшеліктерін ескермей, тектік және топтық тиесілігін белгілеу міндетін тек жіктеу жүйелері жоспарында қарастыратын А.А.Эйсман мен Н.Ә.Селивановтың ұстанымы жеткіліксіз негізделетін сияқты. В.С.Митричев концепциясы бойынша криминалистикалық идентификациялық зерттеулерде «топ» түсінігі олардың жалпы табиғаты бойынша емес, басқа, көбінесе кеңістіктік-уақыттық қатынастар бойынша анықталған жекелеген объектілердің нақты жиынтығын сипаттау үшін қолданылуы керек. Көптеген жағдайларда «топ» ұғымы істің нақты жағдайларымен анықталады. Сондықтан сарапшы-криминалистің назары, бір жағынан, ізделетін жеке анықталған объектінің тергеліп жатқан істің мән-жайларымен байланысын орнатуға мүмкіндік беретін объектінің қасиеттерін анықтауға, ал екінші жағынан, істің мән – жайлары шегінде белгілі бір біртұтас жүйе ретінде осы объектіні оның ұқсастарынан ажыратуға бағытталуы керек. Талшықты материалдар мен олардан жасалған бұйымдарға сараптама жүргізу тәжірибесі объектілерді «жеке айқындалған (сәйкестендіру объектілері) және туыстық – біртекті (топтық тиесілігін анықтау объектілері)» деп бөлу үшін негіз табуға тырысқан М.В. Салтевскийдің көзқарасының әлеуетсіздігіне көз жеткізеді. Біздің ойымызша, осы сот сараптамасының практикалық мақсаттары үшін В.С.Митричев ұсынған нақты жағдайдың элементтерінің классификациясы туралы көзқарас толық болып табылады. Оған сәйкес сот-сараптамасында сәйкестендірудің жеке объектілеріне мыналар жатады: – бөлінетін бөліктері жоқ монолитті денелер (нақты және кейіннен бөлінген арқан немесе мата бөлігі, тоқылған бір қабатты қолғап, шұлық және т.б.) – бөлінетін бөліктері бар құрама денелер (киім заттары-шалбар, куртка, пальто және т. б.). Егер объектілердің бірінші тобында негізінен талшықты материалдар мен олардан жасалған бұйымдар зерттелсе, онда екінші топта басқа сипаттағы материалдардан жасалған заттар (киімнің түймелері мен тоғалары, нысанды бас киімдердегі эмблемалар және т.б.) болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда кешенді түраралық сараптама жүргізу қажеттілігі туындайды (мысалы, талшықты материалдардан жасалған бұйымдарды – маталарды, жіптерді және пластмассадан жасалған бұйымдарды – түймелерді сараптау). Сараптаманың осы түрін өндіру тәжірибесінде талшықты материалы бар жеке элементтерден тұратын көптеген объектілерді зерттеу жиі кездеседі. Объектілердің бұл тобына талшықты материалдардың жеке көлемі (мақта, жүн, химиялық талшықтар және т. б.) жатады. В.С.Митричев енгізген терминологияға сәйкес біртекті талшықты материалдардың массалары (мысалы, медициналық мақтаның бір бумасы) және бір-біріне ұқсамайтын материалдардың массалары (әртүрлі табиғаттағы талшықтардың қоспасы немесе талшықтардың басқа материалдармен қоспасы) бөлінеді. Талшықты материалдар мен олардан жасалған бұйымдарды сот-сараптамалық сараптау кезіндегі көптеген сәйкестендіру объектілерінің санына шикізатты өңдеудің соңғы өнімі болып табылатын бұйымдардың жиынтықтары да (иірілген жіп, жіп, арқан, фитильдер, маталар, мата бұйымдары – тігін бұйымдары және т.б.) жатады. Бұл жиынтықтарды бұйымдардың нақты массасы ретінде немесе бұйымдардың нақты жиынтығы ретінде анықтауға болады. Бұл популяцияларды өнімнің нақты массасы немесе өнімнің нақты жиынтығы ретінде анықтауға болады. Талшықты материалдар мен олардан жасалған бұйымдардың сот-сараптамасында заттық жағдай элементтерінің жіктелуін практикалық қолдану бірқатар қосымша теориялық сұрақтарды қоюмен және шешумен байланысты. Қарастырылып отырған сараптаманың теориялық мәселелерінің қатарына байланыс өзара әрекеттесу фактісін анықтаудың ғылыми негіздері жатады. Бұл міндет сәйкестендіруге қатысты дербес болып табылады. Тасушы заттардың бетінде талшықтардың микробөлшектері қабаттарының пайда болуы түйіспелі және байланыссыз сипатта болуы мүмкін. Бұл жағдай талшықтарды бір заттан екіншісіне тікелей не ортадан ауыстыру кезінде болады. Бұдан басқа, өзара іс-қимыл жасаған объектілердің әрқайсысын сәйкестендіру үшін басқа заттағы талшықтардың қатпары жеткіліксіз болуы мүмкін, ал өзара ауысатын микрокөлшектердің қайталанбас жиынтығының болуы заттардың байланысу фактісін анықтауға мүмкіндік береді. Жалпы немесе жеке қорытындыларды тұжырымдау үшін, сарапшыға белгілердің маңыздылығын, олардың пайда болу жиілігін және өзара тәуелділік дәрежесін бағалау ең елеулі кезең болып табылады. Дараландыратын белгілерді бағалау кезінде сарапшы, бір жағынан, ұқсас сараптамаларды жүргізу тәжірибесіне, екінші жағынан, қылмыстық істің нақты мән – жайларын білуге сүйенеді, олардан көбінесе тиісті белгілердің шығу тегін түсіндіру мүмкіндігі туындайды. Байланыстық өзара әрекеттесуді анықтау және орнату үшін микробөлшектердің қабаттасуы түріндегі іздің тұрақтылығы үлкен маңызға ие. Қазіргі уақытта сараптамалық әдістемеде анықталған сәйкестендіру белгілерінің тұрақтылығын тексеруге және бағалауға мүмкіндік беретін, байланыс кезінде іздердің пайда болуын эксперименттік зерттеу қарастырылатындығын айта кету керек. Байланыстық өзара әрекеттесу фактісін анықтаған кезде криминалистикалық зерттеу объектісі күрделі жүйе болып табылады, оның құрылымына мыналар кіреді: қылмыстың заттық жағдайының байланысқан элементтері (мысалы, жәбірленуші мен күдіктінің киім жиынтықтары), аталған элементтердің өзара әрекеттесу механизмі, сыртқы орта және көрсетілген элементтердің әрқайсысының сыртқы ортамен өзара әрекеттесу механизмі. Мұндай зерттеу объектісі құрылымының күрделілігі заттық ортаның өзара әрекеттесетін элементтері, осындай өзара әрекеттесу механизмі және сыртқы орта туралы ақпараттың барлық түрлерін пайдалану қажеттілігін анықтайды, яғни арнайы ғылыми білімдер негізінде осындай ақпараттың барлық көздері талданады: морфология, объектілердің құрамы мен құрылымы және материалдардың (заттардың) сыртқы ортасы, сондай-ақ материалдардың немесе заттардың жеке қасиеттері. Қылмыс жасалған жердің материалдық жағдайының белгілерін зерттеудің маңыздылығы және қажеттілігімен қатар, оның механизмін анықтау байланыстық өзара әрекеттесу фактісін анықтауда маңызды рөл атқарады. Тоқыма материалдарынан жасалған бұйымдарға қатысты олардың өзара әрекеттесу механизмінің белгілеріне байланысатын киімнің бетінде анықталатын талшықтар мен басқа бөлшектердің бөлінуі және өзара тасымалдануы, оқшауланған іздер-дақтардың пайда болуы жатады. Сондықтан тоқыма талшықтары мен басқа да материалдардың микроқабаттарын оқшаулауды анықтау байланыстық өзара әрекеттесу фактісін анықтауға бағытталған сараптамалық зерттеудің міндетті кезеңі болып табылады. Сараптамалық зерттеуді дұрыс ұйымдастырған кезде сарапшылардың қарамағына зерттелетін заттай дәлелдемелерден басқа, оқиға болған кезде заттық айғақтар элементтерінің байланысушылық өзара іс-қимылының нақты шарттары туралы барлық ықтимал материалдар ұсынылуы тиіс. Талшықты сипаттағы байланыстық өзара әрекеттесетін объектілерді сараптамалық зерттеу құрылымына олардың ерекшеліктері едәуір дәрежеде әсер етеді: кең таралуы, киім жиынтығындағы жеке заттардың да, олардың құрамына кіретін талшықты материалдардың да әр түрлі үйлесімділігі, әртүрлі факторлардың әсерінен қасиеттердің айтарлықтай өзгеруі, талшықтардың қабаттасуының қозғалғыштығы, оларды аздап механикалық әсер етсе де тұтас заттан бөлу мүмкіндігі. Өзара түйіспелі әрекет фактісін анықтау әдістемесі бірқатар ішкі міндеттерді ретімен шешуді қамтиды, олардың ішінде мыналарды атап өтеміз: – біртекті, өзара ауысатын бөлшектерді бөліп алу, олардың туыстық, топтық тиістілігін анықтау; – сәйкестендіру кезеңіндегі іздердің-қабаттасулардың тұрақтылығын бағалау; – нақты объектілердің байланыстық өзара әрекеттесу механизмінің белгілерін анықтау; – сарапшыға ұсынылған заттар мен объектілерді салыстырмалы зерттеу және ықтимал өзара әрекеттесу тұрғысынан нәтижелерді бағалау. Заттардың механикалық өзара әрекеттесу іздерін зерттеу кезінде алдымен, талшықтарды анықтау, сондай-ақ олардың оқшаулануын көрсете отырып, басқа қабаттарды анықтау және алу жүргізіледі. Заттардың немесе қабаттасу бөлшектерінің туыстық (топтық) тиістілігін анықтауға талшықтарды криминалистикалық зерттеудің арнайы әзірленген әдістерін қолдану нәтижесінде қол жеткізіледі. Объектілердің байланыстық өзара әрекеттесуінің жалпы және жеке белгілерінің жиынтығын анықтай отырып, сарапшы олардың маңыздылығы мен міндеттерді шешу үшін жеткіліктілігін анықтайды. Сарапшы із түзуші және із қабылдаушы беттердің қасиеттерді өзара бейнелеу қабілетін және өткен қабаттар уақытындағы салыстырмалы тұрақтылықты бағалауы керек. Сараптамалық тәжірибені талдау көрсеткендей, сараптамалық зерттеудің қарастырылып отырған түрі бойынша, әдетте, табылған талшықты бөлшектерді қайта зерттеу мүмкін еместігіне орай, қайталама сараптама тағайындалмайды. Сараптамалық қорытындыларға жасалған шолу көрсеткендей, сирек жағдайларды қоспағанда, аздығымен, бірегейлігімен сипатталатын бөгде тоқыма талшықтары анықталады. Мұның себебі қазіргі заманғы тоқыма өндірісінің ерекшеліктерінде, маталар мен трикотаждар өндірісінде жасанды және синтетикалық талшықтарды толығымен қолдануда жатыр. Біріншіден, мұндай материалдар тегіс, таймалы беттерді құрайды, екіншіден, химиялық талшықтардың талшықтарының беріктігі табиғи талшықтарға қарағанда әлдеқайда жоғары. Аталған ерекшеліктер қазіргі заманғы талшықты материалдардан жасалған бұйымдардың төмен орта қалыптастыру қабілетінің себептері болып табылады. Материалдық жағдайдың зерттелетін элементтерінде, киімде және т.б. беттерде өзара ауысатын бірліктік талшықтар болған жағдайда табылған талшықтар сараптамалық тексеруден өтеді, оның барысында олардың сыртқы түрі өзгереді және негізгі қасиеттері жоғалады. Атап айтқанда, заттай дәлелдемелердің сақталуы қайталама және қосымша сараптамаларды тағайындау мүмкіндігін де анықтайды. Зерттеу объектілерінің сақталуын қамтамасыз ету өзектілігі сот сараптамалары мен зерттеулер үдерісінде зерттелетін бұл объектілер қылмыстық іс бойынша заттай дәлелдемелер мәртебесін ала алатындығына және оларды сот талқылауында қолданылатын тікелей қағидатына сәйкес сотқа өзгеріссіз түрде ұсынылуы қажет екендігіне байланысты. Сондықтан заң өкілі сот сарапшысына ұсынылған зерттеу объектілері мен іс материалдарының сақталуын қамтамасыз ету; сондай-ақ зерттеу объектілерін жою не олардың қасиеттерін сот сараптамасын тағайындаған органның немесе адамның рұқсатымен ғана елеулі түрде өзгерту міндетін жүктейді (“Сот-сараптама қызметі туралы” Қазақстан Республикасы Заңының 23-бабының 2-тармағы). Зерттеу объектілерінің зақымдануы деп заң өкілі зерттеу жүргізу кезінде физикалық, химиялық, биологиялық әдістерді қолдану нәтижесінде олардың қасиеттері мен жай-күйінің өзгеруін түсінеді. Сот-сараптамалық зерттеулер жүргізуде ең көп кездесетіні талдаудың физико-химиялық әдістері екені белгілі. Әдебиеттерде әдетте бірінші кезекте объектіні бұзбайтын әдістерді қолдану бойынша ұсыныстар беріледі. Бірақ деструктивті және деструктивті емес әдістер ұғымы егжей-тегжейлі нақтыланбаған, дегенмен сот сараптамасы объектілеріне қатысты бұл біржақты емес. Сондықтан түсініксіз: егер объектіні бір әдіспен бірнеше рет зерттеуге болатын болса, бірақ осы зерттеулердің біріншісінен кейін берілген объект басқа әдіспен талдауға жарамсыз болып қалса, бірінші әдіс бұзушы болады ма? Сонымен, талшықтарды зерттеу кезінде олардың туыстық (топтық) тиістілігін анықтау үшін оптикалық микроскопия әдісі объектінің тұтастығын бұзбайтын жұқа кесінділер жасауды қажет етеді. Бірақ екінші рет зерттеуді осы әдіспен қайталау мүмкін емес. Химиялық классификацияға сәйкес талшықты бояғыштар класын құру, сонымен қатар бояғыш экстракциясын қолдануды қарастырады, нәтижесінде зерттелетін талшықтар бастапқы күйін өзгертеді. Белгіленген проблемалық сұрақтар қазіргі уақытта талшықты материалдарды сараптамалық зерттеу әдістерінің үлкен бөлігі қайта қарауды және жаңартуды қажет ететіндігін көрсетеді, өйткені соңғы 30 жылда тоқыма бұйымдарының түрлері, оларды өндіру және бояу технологиясы айтарлықтай өзгерді. Тоқыма бұйымдарын бояуда қолданылатын бояғыштар туралы, сондай-ақ химиялық талшықтарды дайындауда қолданылатын полимерлердің модификациялары туралы анықтамалық-ақпараттық қорды жаңарту қажет.
Таңшолпан БЕКМАШ
Түркістан облысы бойынша Сот сараптамалары институтының аға сарапшысы